Theo tục lệ, cứ đến ngày 23 tháng Chạp hàng năm, các gia đình lại tất bật sửa soạn cúng Táo Quân (còn gọi là cúng ông Công ông Táo).
 |
| Mâm cỗ cúng ông Công ông Táo. (Ảnh minh hoạ) |
Trong tín ngưỡng dân gian của người Việt, ông Công ông Táo là vị thần dõi theo cuộc sống của mọi người. Hàng ngày ông Công ông Táo sẽ ghi lại những việc làm tốt xấu của gia chủ, để đến cuối năm, vào ngày 23 tháng Chạp, Táo quân sẽ cưỡi cá chép lên chầu trời và báo cáo với Ngọc Hoàng.
Lễ vật cúng ông Công ông Táo thường được các gia đình chuẩn bị rất chu toàn, từ đồ hương hoa, vàng mã, hoa tươi, mâm cơm mặn đủ món đến một thứ không thể thiếu được là ba chú cá chép đỏ để ông Công ông Táo cưỡi về trời.
Dân gian còn lưu truyền câu nói “cá chép vượt vũ môn” hay “cá chép hóa rồng”, chỉ có cá chép mới bay được lên trời. Ngoài ra, trong tâm thức người Việt, “cá vượt vũ môn” còn mang ý nghĩa của sự thăng hoa, biểu tượng của tinh thần vượt khó, sự kiên trì, bền chí chinh phục tri thức để đi tới thành công.
Vì lý do này, nên trong mâm cỗ cúng ông Công ông Táo của người Việt nhất định phải có cá chép. Tuy vậy, không phải ai cũng biết cách lựa chọn cá chép đúng để tỏ lòng thành kính của mình một cách trọn vẹn nhất. Cá chép sống dùng để cúng ông Công ông Táo thường là cá chép đỏ.
 |
| Khi chọn cá chép đỏ nên lưu ý chọn những chú cá còn khỏe mạnh. (Ảnh minh hoạ) |
Nhiều gia chủ có quan niệm sai lầm rằng càng cúng nhiều cá chép càng tốt hay chỉ nên mua 1 cặp cá. Tuy nhiên, cúng Táo quân tức cúng ba vị thần gồm thần Đất, thần Nhà và thần Bếp nên cần 3 con chép đỏ là đủ.
Sau khi mua về nhà, nên thả vào một bát nước sạch, thả thêm 1 cọng rêu nhỏ vào bát nếu mua cá trước thời gian cúng lâu. Tốt nhất có thể xin được nước giếng, vì nước máy ở nhiều nơi đậm clo có thể làm chết cá. Khi cúng, bát cá chép được để cạnh mâm cỗ cúng.
Những con cá để dâng lên Táo Quân không nhất thiết phải là con cá to, miễn sao cá khỏe mạnh, không bị trầy xước, mất vảy là được. Khi chọn cá nên lưu ý chọn những chú cá còn khỏe mạnh, khi chạm nhẹ tay vào mặt nước, thấy cá bơi nhanh, quẫy mạnh.
Nếu kỹ hơn, người mua có thể lật nhẹ mang cá lên để kiểm tra, nếu mang cá đỏ tươi nghĩa là đó là cá khỏe mạnh. Nếu mang cá màu đỏ thâm thì đó là con cá yếu, chỉ để một thời gian ngắn có thể chết.
Cá chép phải được phóng sinh trước giờ Ngọ (12 giờ trưa ngày 23 tháng Chạp) mới kịp lên thiên đình. Tâm lý khi đi khi đi thả cá cũng rất quan trọng, cần vui vẻ, thoải mái để việc phóng sinh được trọn vẹn.
 |
| Phóng sinh cá cần nhẹ nhàng để cá tự quẫy, bơi vào dòng nước. (Ảnh minh hoạ) |
Khi đi phóng sinh cá, cần chọn những ao, hồ nước sạch, không gian rộng và không quá ô nhiễm. Khi thả cá, không đứng trên cao đổ xuống hay vứt cả túi cá xuống, làm như vậy cá có thể bị chết, gây ô nhiễm môi trường xung quanh.
Cách đúng nhất để phóng sinh cá đó là chọn chỗ mép nước gần, nhẹ nhàng nghiêng bát hoặc túi để cá tự quẫy, bơi vào dòng nước.
Để có một cái Tết ông Công ông Táo thật đẹp và ý nghĩa, mỗi người dân cũng cần nâng cao ý thức, đặc biệt là vấn đề bảo vệ môi trường. Khi thả cá nên tránh việc xả rác ra sông, hồ.
Vài năm trở lại đây, xuất hiện nhiều loại cá chép "giả" được làm bằng giấy, xôi, chè xanh hay tổ bánh bông lan... rất đắt khách vì đẹp mắt và thiết thực.
 |
| Cá chép "giả" được làm xôi chè được nhiều bà nội trợ yêu thích. (Ảnh minh hoạ) |
Ngày nay nhờ sự tiện dụng và sạch sẽ nên nhiều người lựa chọn cá chép giấy để cúng, tuy nhiên các nhà nghiên cứu văn hóa Việt Nam lại cho rằng, nên mua cá chép sống bởi vì ngoài ý nghĩa thờ cúng để dâng các Táo Quân lấy phương tiện đi lại, thì tục lệ phóng sinh cá chép cũng có một nét văn hóa quý báu, thể hiện tinh thần nhân đạo của người Việt.
Theo GS.TS Nguyễn Chí Bền - Ủy viên Hội đồng di sản văn hóa Quốc gia cho rằng, cúng ông Công ông Táo bằng cá chép giấy hay cá thật đều được. Lễ nào cũng vậy, quan trọng nhất là tấm lòng thành, chứ không phải mâm cao cỗ đầy hay càng nhiều lễ vật thì càng thiêng.
