Rác thải điện tử toàn cầu
Báo cáo “Giám sát rác thải điện tử toàn cầu năm 2020” được Liên hợp quốc công bố vào tháng 7/2020 cho biết, trong năm 2019, trên toàn thế giới có tổng cộng 53,6 triệu tấn rác thải điện tử, tăng 21% so với 5 năm trước đây. Trong đó, châu Á là nơi tạo ra nhiều nhất với khoảng 24,9 triệu tấn, tiếp đến là khu vực châu Mỹ 13,1 triệu tấn và châu Âu 12 triệu tấn. Châu Phi và châu Đại Dương tạo ra lần lượt là 2,9 và 0,7 triệu tấn.
Các quốc gia đứng đầu về lượng rác thải điện tử là Trung Quốc 10,1 triệu tấn, Mỹ 6,9 triệu tấn, Ấn Độ là 3,2 triệu tấn. Tổng cộng 3 nước này chiếm gần 38% lượng rác điện tử trên toàn cầu năm 2019.
Rác thải điện tử bao gồm hầu hết các sản phẩm bị vứt bỏ chứa pin và phích cắm. Các thiết bị điện tử nhỏ, như lò nướng bánh, máy cạo râu điện và đồ chơi, chiếm 32% chất thải điện tử của năm 2019. Lượng rác điện tử nhiều thứ hai chiếm 24% là các thiết bị lớn như thiết bị nhà bếp và máy photocopy.
Các tấm pin mặt trời bị loại bỏ chưa phải là lượng rác lớn hiện nay nhưng có thể là vấn đề khi công nghệ này trở nên lỗi thời. Màn hình điện tử chiếm khoảng 13% (gần 7 triệu tấn) chất thải điện tử vào năm 2019. Thiết bị công nghệ thông tin (CNTT) và viễn thông nhỏ như điện thoại vào khoảng 10% (5 triệu tấn rác).
Những con số đáng báo động về lượng rác thải điện tử hàng ngày được thải ra môi trường đang dấy lên mối lo ngại lớn đối với môi trường sống và sức khỏe con người. Trong khi đó, ngành công nghiệp điện tử ngày càng phát triển và việc thu gom, tái chế, xử lý rác thải điện tử còn nhiều hạn chế, chưa mang lại hiệu quả... là những yếu tố khiến cho vấn nạn về rác thải điện tử ngày càng trở nên phức tạp hơn tại nhiều quốc gia trên thế giới.
Báo cáo cũng cho biết, tính theo bình quân đầu người, trên toàn thế giới lượng rác thải điện tử bị loại bỏ năm 2019 trung bình là 7,3 kg/người (kể cả trẻ em). Châu Âu đứng đầu danh sách với 16,2 kg/người. Châu Đại Dương đứng thứ hai với 16,1 kg, tiếp theo là châu Mỹ 13,3 kg. Châu Á và châu Phi thấp hơn nhiều: lần lượt là 5,6 và 2,5 kg.
Trong số 53,6 triệu tấn rác thải điện tử được thải ra, chỉ có 17% chất thải được tái chế, phần còn lại chuyển đến các bãi chôn lấp, thiêu hủy hoặc đơn giản là không được xử lý. Trong đó, châu Âu là nơi đạt tỉ lệ tái chế rác thải điện tử cao nhất trong năm 2019 với 42%, còn châu Á chỉ ở mức 12%.
Ước tính, mỗi năm có 50 tấn thủy ngân đi theo các thiết bị như màn hình, bóng đèn tiết kiệm năng lượng… ra bãi rác. Trong khi Thủy ngân là một chất độc thần kinh ảnh hưởng đến não và có thể làm suy yếu sự phát triển nhận thức của trẻ em. Ngoài ra, 98 triệu tấn CO2 cũng bị thải vào khí quyển từ những tủ lạnh và máy lạnh bỏ đi năm 2019, chiếm xấp xỉ 0,3% lượng khí thải nhà kính trên toàn cầu.
Nguy hại từ rác thải điện tử
Theo dự báo, với tốc độ tăng như hiện nay, nền kinh tế toàn cầu sẽ thải ra khoảng 74 triệu tấn rác thải điện tử mỗi năm sau năm 2030. Điều này khiến rác thải điện tử trở thành dòng rác thải sinh hoạt phát triển nhanh nhất thế giới, nguyên nhân chủ yếu là do tỉ lệ tiêu thụ thiết bị điện và điện tử ngày một cao, trong khi vòng đời các thiết bị ngày một ngắn. Đây thực sự là mối nguy hiểm đối với sức khỏe của con người, nó có thể đầu độc cả những người xử lý nó và môi trường xung quanh.
Các chuyên gia cho biết khi các sản phẩm điện tử nào đó bị loại bỏ ra ngoài môi trường thì sẽ có các chất độc hại, nguy hiểm có thể gây ảnh hưởng xấu cho sức khỏe con người và môi trường. Bởi trên thực tế, hầu hết các thiết bị điện tử đều chứa các nguyên tố độc hại cao như: Chì, thủy ngân, cadmium, bari, các chất chống cháy... Thông dụng nhất như một chiếc điện thoại iPhone cũng sử dụng tới 17 chất hóa học, trong đó có nhiều chất hiếm như Neodymium, Europium, Xeri... các nguyên tố này nếu ở liều lượng lớn đều có thể gây thảm họa đối với sức khỏe của con người. Trong màn hình và bóng đèn huỳnh quang của thiết bị điện tử đều có thủy ngân. Theo báo cáo nêu trên của Liên hợp quốc, ước tính mỗi năm có khoảng 50 tấn thủy ngân được sử dụng cho việc này.
Theo nghiên cứu, nếu không được thu gom và xử lý đúng cách, rác thải điện tử sẽ ảnh hưởng một cách toàn diện tới con người và môi trường cả trực tiếp và gián tiếp. Khi những chất độc này ngấm vào đất, chúng sẽ ảnh hưởng đến cây trồng trong khu vực, từ đó dễ dàng xâm nhập vào nguồn cung cấp thực phẩm của người dân địa phương. Ảnh hưởng từ các độc tố này có thể khiến trẻ em bị dị tật bẩm sinh và người lớn mắc nhiều biến chứng về sức khỏe.
Chất thải điện tử cũng tác động tiêu cực đến nguồn nước. Các chất độc như thủy ngân, chì, asen, bari... có thể xâm nhập vào mạch nước ngầm và đi tới các ao, hồ. Nhiều loài động vật sinh sống dựa vào các nguồn nước này có thể bị bệnh, gây ra sự mất cân bằng trong hệ sinh thái. Con người nếu sử dụng nguồn nước này cũng sẽ bị ảnh hưởng trực tiếp như mắc bệnh ung thư, bệnh ngoài da, tổn thương mắt, não, thận, gan... thậm chí tử vong.
Ngoài ra, chất thải điện tử còn tác động tiêu cực đến không khí. Khi chất thải điện tử được xử lý tại bãi chôn lấp thông thường, chúng sẽ bị đốt bỏ bằng lò đốt tại chỗ. Quá trình này có thể giải phóng hydrocacbon trong khí quyển, gây ô nhiễm không khí, nếu con người và động vật hít thở trong bầu không khí này sẽ mắc các bệnh về hô hấp, tổn thương phổi, gan, mắc bệnh ung thư...
Hơn nữa, những hydrocacbon này có thể góp phần làm tăng hiệu ứng nhà kính. Riêng năm 2019, ước tính có khoảng 98 triệu tấn CO2 đã được thải vào khí quyển từ các tủ lạnh và máy điều hòa không khí bị loại bỏ, làm tăng thêm khoảng 0,3% lượng phát thải khí nhà kính toàn cầu. Tổ chức Y tế Thế giới cho rằng 1 trong 4 trường hợp chết sớm là do ô nhiễm môi trường, bao gồm rác thải điện tử.
Trước những con số đáng báo động mà Liên hợp quốc đưa ra về chất thải điện tử, Hiệp hội Chất thải rắn quốc tế (ISWA) cho biết: Số lượng chất thải điện tử đang tăng nhanh hơn 3 lần so với dân số thế giới và nhanh hơn 13% so với GDP của thế giới trong 5 năm qua. Chính sự gia tăng mạnh mẽ này tạo ra những áp lực lớn về môi trường và sức khỏe, đồng thời cho thấy sự cấp thiết phải kết hợp cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư với nền kinh tế tuần hoàn.
Theo đó, cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư hoặc sẽ thúc đẩy cách tiếp cận kinh tế tuần hoàn mới hoặc nó sẽ làm cạn kiệt tài nguyên hơn nữa cùng làn sóng ô nhiễm mới. Đó là lý do việc giải quyết vấn nạn về rác thải điện tử đang được coi là một nhiệm vụ quan trọng đối với các tổ chức toàn cầu như ISWA, Liên minh Viễn thông quốc tế (ITU), Tổ chức Lao động quốc tế (ILO), Chương trình Môi trường Liên hợp quốc (UNEP)... Năm 2018, ITU từng đặt ra mục tiêu đến năm 2023 tăng tái chế rác thải điện tử từ 17% lên 30%. Tuy nhiên, đây là mục tiêu trên thực tế rất khó đạt được.
Mối nguy hại nhìn thấy từ rác thải điện tử
Lâu nay các loại rác thải điện tử như máy tính, ti vi hỏng, vi mạch điện tử, thiết bị điện, dây điện…không sử dụng, hư hỏng người dân thường thải loại, được các cơ sở tái chế, phế liệu, chợ đồ cũ thu mua. Sau khi lấy những linh kiện điện tử cần thiết, loại rác thải này được đóng bao bì, tập kết đưa đi nơi khác xử lý. Đáng nói, do không được xử lý theo quy trình, kỹ thuật nào, lượng rác thải điện tử này vô tình gây nguy hại cho môi trường.
Hiện nay, không khó khi bắt gặp các bãi phế liệu nằm nhếch nhác, bừa bãi ngay giữa khu dân cư, cạnh các quán ăn, nhà hàng... Thậm chí, để tiện đường làm ăn, các chủ cơ sở còn ngang nhiên tận dụng vỉa hè, lòng đường thành nơi tập kết phế liệu.
Những bãi phế liệu này là nơi tập kết của hàng trăm chiếc ti vi, máy tính cũ, đồ điện tử, tủ lạnh, nồi cơm điện... đã qua sử dụng nằm ngổn ngang, qua mưa nắng có thể làm phóng thích các hạt kim loại gây hại cho môi trường, ảnh hưởng đến đời sống của người dân.
Thực tế, quản lý rác thải điện tử hiện còn bỏ ngỏ bởi nhiều địa phương chưa có phương án xử lý triệt để, phần lớn được các cơ sở thu mua phế liệu thu gom về tập kết, chờ xử lý. Trong khi, việc xử lý nguồn rác thải này tại các hộ gia đình gặp nhiều khó khăn, vì số lượng thu gom không đáng kể, đa phần người dân thường gom, bán cho người thu mua ve chai.
Năm 2020, Việt Nam Tái chế đã thu gom được 27 tấn rác thải điện tử. Đây là con số rất đáng khích lệ trong năm thứ 5 triển khai, cao hơn 3 lần so với con số 850 kg thu được vào năm 2015.
Tại Việt Nam, trước đây rác thải điện tử hầu hết đều qua các nguồn thu gom không chính thức, đó là những người thu mua đồng nát, cơ sở thu gom tự phát và được tập kết về các làng nghề để tái chế. Các cơ sở tái chế này đều nhỏ lẻ theo mô hình hộ gia đình, hầu hết đều ô nhiễm, không bảo đảm vệ sinh, không có các thiết bị hiện đại, ảnh hưởng sức khỏe công nhân và môi trường.
Theo bà Mai Thị Thu Hằng, quá trình đô thị hóa khiến cho tốc độ tăng trưởng của rác thải điện tử luôn ở mức trên 20%, số lượng rác thải điện tử tại Việt Nam sẽ còn tiếp tục tăng cao. Với nguồn lực và kinh phí hạn hẹp, Việt Nam Tái chế sẽ rất khó để thực hiện việc thu gom, tái chế rác thải điện tử nếu không có sự hỗ trợ của Nhà nước và của các doanh nghiệp khác.
Bớt một cục pin, một màn hình máy tính bị ném ra môi trường là giảm bớt một lượng lớn chất độc hại như chì, thủy ngân… bị thải ra môi trường.
Chỉ với một hành động nhỏ, phân loại rác tại nguồn và đem nộp rác điện tử đến đúng điểm thu gom là chúng ta đã góp một phần nhỏ công sức vào xây dựng một môi trường sống xanh, chống biến đổi khí hậu và thân thiện với môi trường.
