Lời thì thầm của Đăk Bla

Những con thuyền độc mộc trên dòng Đăk Bla.

Dòng sông Đăk Bla như dải lụa vắt qua Kon Tum, được hợp lưu bởi nguồn nước từ các con suối và 3 nhánh sông nhỏ là Đăk A Kôi, Đăk Snghe và Đăk Pne bắt nguồn từ dãy Ngọc Linh hùng vỹ và chảy dài 139km, và cứ thế ngược về phía Tây trước khi gặp sông Krông Pô Cô ở huyện Sa Thầy nhập làm một thành sông Sê San, chảy qua đập thủy điện Yaly rồi sang lãnh thổ Campuchia để hòa vào dòng Mê Kông, đổ ra biển Đông ở phương Nam.

Già A Xếp - già làng của Kon K’tu (xã Đăk Rơ Wa, thành phố Kon Tum), một trong những ngôi làng cổ hiếm hoi còn lại của Tây Nguyên nằm bên bờ Đăk Bla, ông nhìn dòng sông lúc hoàng hôn rồi thủ thỉ, rằng Đăk Bla ngàn đời đã chở che, nuôi sống cho người dân của làng, cũng như của các làng Bahnar khác như làng Plei Đôn, Plei Rơ Hai, Plei Tơ Nghia, làng Kon Jơri… ở hai bên bờ. Dòng sông ấy có lúc hiền lành như mái tóc êm của người con gái, có lúc lại hung dữ tựa cơn nóng giận của các chiến binh. A Xép kể, từ xa xưa người Bahnar đã gọi dòng sông này là Đăk Krong Plăh - dòng sông nước lớn. Trong tiếng Banah, “đăk” là nguồn nước, “plăh” là hung bạo, dữ tợn.

Già Làng A Xép trầm ngâm nhìn về phía dòng sông cạn nước.

A Xép kể, người của các làng Bahnar và Jrai hai bên sông này vẫn lưu truyền câu chuyện tình diễm lệ nhưng đầy xót xa. Đó là câu chuyện tình của một chàng trai người Jrai lại đem lòng yêu thương cô gái người Bana mà không được buôn làng chấp nhận. Và rồi cả hai đã trầm mình xuống dòng Đăk Bla để từ đấy, người làng của những Plei Đôn, Plei Rơ Hai, Plei Tơ Nghia, Kon K’tu… yêu thương lẫn nhau và cùng sống với dòng sông huyền thoại này.

Bây giờ, bên dòng sông, những ngôi làng cổ vẫn còn lại cho đến ngày nay. Người làng này làm nương bên kia sông, hay người làng ở bên kia sông đi đánh cá áp mạn của làng này. Rồi những sản vật được mang trao đổi, những đêm trăng, trai gái các làng lại hò hẹn, lại có những mối duyên nối giữa các làng với nhau để ching chiêng rộn lên cả một vùng sông lớn.

Cuộc sống của người Bahnar hay Jrai, và của người Rơ Ngao bên dòng sông này vẫn thế. Vào mùa khô nước ròng, nên bà con phải qua lại bằng thuyền độc mộc hoặc bè. Những chiếc thuyền độc mộc như những chiếc lá rừng lững lờ trôi trong nắng cao nguyên. Chiếc thuyền ấy đưa người qua sông, đưa đàn gia súc trở về, mang nông sản trao đổi, hay đơn giản chỉ là nơi để trai gái hò hẹn mùa trăng sáng Ning Nơng. Mùa khô, dòng sông lặng lẽ trôi và bồi phù sa, để người làng trồng cấy và chăn nuôi.

Cầu treo Kon Klor nối hai bờ Đăk Bla.

Những mùa lũ, dòng sông cồn lên con nước hung hăng cuốn đi biết bao trâu bò, lúa gạo và cả người làng ở hai bên bờ. Mỗi mùa lũ như thế, những người làng lại cầu mong Yang đừng trừng phạt. Mùa lũ, nước sông Đăk Bla trở nên hung dữ, không ai dám đi qua, mọi sinh hoạt, lao động cũng vì vậy mà trở nên gián đoạn. Dòng sông Đăk Bla có nhiều đoạn uốn khúc và thung lũng có nhiều lòng sông cũ, bãi bồi.

Anh Nguyễn Tất Tý – nhân viên của Trạm Thủy văn Kon Tum chia sẻ, hằng năm, khi có lũ lớn, những con nước gây nên ngập lụt ở vùng bãi bồi ven sông Đăk Bla thuộc thành phố Kon Tum gây thiệt hại mùa màng, tính mạng và tài sản của nhân dân. Theo thống kê, hằng năm diện tích bị ngập khoảng hơn 1.000 ha, thời gian ngập tương đối ngắn, khoảng nửa ngày đến một ngày.

Đợt lũ mới đây nhất vào đầu tháng 8/2018, sau 2 ngày trời mưa lớn, nước từ thượng nguồn đổ về ầm ầm, cây cối lao vun vút cuốn phăng đi bờ bãi hoa màu của người dân hai bên bờ. Và nhiều người làng ở bên sông này vẫn chưa thôi ám ảnh về trận lũ lịch sử năm 2009 khiến 51 người chết.

Mùa khô, những đứa trẻ vẫn đến tắm bên dòng sông.

Năm 1994, cầu Kon Klor “chào đời” đã “đánh thức” kinh tế hai bờ, cuộc sống của người dân cũng nhờ đó no đủ, nhộn nhịp hơn. Cầu Kon Klor đưa mọi người đến gần nhau hơn và chiếc cầu được đưa vào sử dụng cũng chấm dứt luôn những chuyến đò ngang bằng xuồng độc mộc bao năm qua.

Đừng để dòng sông hấp hối

Nhưng, mùa này đang là cuối mùa khô ở Tây Nguyên, và con sông Đăk Bla đang trở mình lặng lẽ. Nhiều người đi trên cầu Đăk Bla khi nhìn xuống dòng sông chỉ còn thấy những cồn cát trắng, dòng sông hùng vỹ bao năm chỉ còn lại giống như những con lạch nhỏ. Dòng Đăk Bla chảy lặng lẽ, kiệt quệ nguồn nước và đầy xót xa.

Đầu nguồn sông, người ta đã xây dựng nhà máy thủy điện thượng Kon Tum. Dự án Thủy điện Thượng Kon Tum là Dự án bậc một trên hệ thống bậc thang Thủy điện sông Sê San, do Công ty CP Thủy điện Vĩnh Sơn – Sông Hinh làm chủ đầu tư. Và để có nước chạy máy phát điện, nguồn nước của con sông đã bị chặn lại.

Mùa khô, dòng sông oằn mình cạn kiệt, những bãi bồi nổi lên giữa sông để người dân trồng cấy.

Thêm vào đó, thời tiết những năm gần đây khắc nghiệt hơn, lượng mưa ít hơn và trữ lượng nước ngầm suy giảm đáng kể. Cách đây hơn 10 năm, khi phối hợp nghiên cứu bước đầu về tác động của thủy điện thượng Kon Tum, cả Liên hiệp các hội Khoa học và Kỹ thuật tỉnh Kon Tum, Viện Tư vấn phát triển (CODE, một đơn vị nghiên cứu độc lập) đều đưa ra các đánh giá về những tác động bất lợi đối với khả năng phòng hộ đầu nguồn, điều tiết nước cho khu vực hạ lưu...

Thực tế là với thiết kế của nhà máy thủy điện thượng Kon Tum, lượng nước sử dụng phát điện xấp xỉ 30m3/giây, gần gấp đôi lượng nước trung bình năm và gần gấp ba lần lượng nước trung bình nhỏ nhất vào mùa kiệt ở sông Đắk Snghé, dẫn đến khúc sông dài 30-35km về phía hạ lưu của sông này sẽ bị cạn kiệt hoàn toàn.

Một con sông khi chặn dòng sẽ ít nhiều ảnh hưởng đến môi trường sinh thái, huống chi là chuyển cả nguồn nước đi nơi khác. Vài năm gần đây, nhất là vào mùa khô, sông Đăk Bla và các dòng suối ở Kon Tum cũng đã cạn kiệt bất thường, ai nấy đều thấy rõ. Khi thủy điện thượng Kon Tum tích nước và chuyển dòng, phía hạ lưu sông Đăk Snghé và Đăk Bla bị mất 50 – 60% lượng nước. Và sự cạn kiệt ấy, đã khiến dòng sông Đăk Bla chỉ còn là những vết tích của dĩ vãng.

Với già làng A Xép, và với nhiều người, những ngôi làng cùng dòng Đăk Bla là một, và sự gắn kết ấy đã trở nên một thứ trầm tích, là trầm tích của văn hóa và lịch sử về một vùng đất đầy ắp huyền thoại mà không phải ai cũng được may mắn nghe ông kể. Thời gian đi qua, khi già A Xép già hơn, và khi dòng sông không còn nữa, nhưng câu chuyện của ông, của dòng sông chắc chắn sẽ khiến nhiều người không thể nguôi ngoai.

Mùa khô này, dòng Đăk Bla buồn thiu vì con nước ngập ngừng chảy. Dòng sông không còn đủ nước tưới cho nhiều đồng bãi phía trên cao. Cách đây gần 2 tháng, mức nước sông xuống thấp hơn bể hút, đã khiến hai máy bơm tại trạm bơm Đăk Lếch (xã Ngọc Bay, TP Kon Tum) không hoạt động được để bơm nước lên kênh chính nội đồng.

Mùa khô này, dòng Đăk Bla không còn đủ nước tưới cho nhiều đồng bãi phía trên cao.

Người dân các làng ven sông đã phải dùng máy bơm điện, đầu máy nổ để bơm nước lên tưới tiêu. Ông A Huỳnh (thôn 4, xã Đăk Cấm, TP Kon Tum) chỉ biết lắc đầu: “Chưa bao giờ Đăk Bla cạn nước như năm nay!”. Những người chèo thuyền độc mộc đánh cá trên sông cũng đành gác chèo, vì nước sông quá cạn, những con thuyền cũng vì thế nằm gác bãi buồn hiu…

Chiều cuối mùa khô, già A Xép ngồi bên bờ sông, nơi những con thuyền độc mộc nằm gác mái chèo lên nhau, phù sa của dòng sông đã không còn. Phù sa là quà được chắt ra từ đất, từ rừng... hiến dâng cho con người nơi đây một nguồn sống trù phú và khỏe khoắn từ bao đời, giờ cũng đã không còn nữa.

Trong câu chuyện của mình, già A Xép không nói được điều đó, ánh mắt của già và lời thì thầm của dòng sông đã cho nhiều người một cảm xúc như thế! Bây giờ mùa khô, lòng sông Đăk Bla đã thu hẹp lại, lững lờ chầm chậm trôi.

Dòng sông như một đặc ân của thiên nhiên dành riêng cho những ngôi làng Bahnar, Jrai, nuôi sống bao người con Bana, Jrai, Xê Đăng… Đăk Bla không chỉ là niềm tự hào của bao thế hệ, nơi đã chứng kiến bao nhiêu vòng đời, bao nhiêu bước chân ngày ngày lặng lẽ lại qua và cả nỗi buồn vui của bao người con nơi đây, là nỗi thương nhớ của người dân Kon Tum tha phương.

Nhưng bây giờ, dòng sông đang hấp hối…